روز بزرگداشت حکیم عمر خیام گرامیباد

عُمَر خَیّام نیشابوری (نام کامل: غیاث الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری) ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ در نیشابور – درگذشته 12آذر ۵۱۰ در نیشابور) که خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده است، فیلسوف، ریاضی دان، ستاره شناس و رباعی سرای ایرانی در دوره سلجوقی است. گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده است،^[۴] ولی آوازه وی بیشتر به واسطه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. افزون بر آن که رباعیات خیام را به اغلب زبان های زنده ترجمه نموده اند، ادوارد فیتزجرالد باعیات او را به زبان انگلیسی ترجمه کرده است که مایهٔ شهرت بیشتر وی در مغرب زمین گردیده است.

یکی از برجسته ترین کارهای وی را می توان اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام الملک، که در دوره سلطنت ملک شاه سلجوقی (۴۲۶–۴۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعات اش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضی دانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده است.^[۶] ابداع نظریه ای درباره نسبت های هم ارز با نظریه اقلیدس نیز از مهم ترین کارهای اوست.

شماری از تذکره نویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری نیز وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده اند. صحت این فرضیه که خیام شاگرد ابن سینا بوده است، بسیار بعید می نماید، زیرا از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته اند. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود می داند اما این استادی ابن سینا، جنبه معنوی دارد.

منابع دست اول

در کتاب های کهنی که به بیان زندگی خیام و کارهای او پرداخته اند، اختلاف های بسیاری؛ به ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود داردنخستین منبعی که به طور مفصل خیام را معرفی کرده است، چهار مقاله نظامی عروضی، نوشته شده در حدود ۵۵۰ قمری است. دومین زندگی نامه خیام توسط ابوالحسن علی بیهقی، در ۵۵۶ قمری،در کتاب تتمه صوان الحکمه یا تاریخ الحکما نوشته شده است. نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی، هردو معاصر خیام بوده و او را از نزدیک دیده اند.

دیگر متون کهنی که کم و بیش مطالبی درباره خیام و آثارش در آن ها یافت می شود عبارتند از:  میزان الحکمه از عبدالرحمان خازنی (۵۱۵ قمری)رساله الزاجر للصغار فی معارضة الکبار از زمخشری (۵۱۶ق)خریدة القصر از عمادالدین کاتب اصفهانی (۵۷۱ق)نزهة الروح از شهرزوری (۵۸۶ق)مرصادالعباد از نجم الدین رازی (۶۱۹ق)تاریخ الحکما از قفطی (۶۲۶ق الکامل فی التاریخ از ابن اثیر،شذرات الذهب از ابن العماد حنبلی،و آثار البلاد و اخبار العباد از قزوینی (۶۷۴ق

بدیع الزمان فروزانفر رساله نحو القلوب قشیری (درگذشته ۴۶۵ قمری)، و رساله الزاجر للصغار زمخشری را قدیمی ترین منابع درباره خیام و زندگی او می داند.

عمر خیام در سده پنجم هجری قمری در نیشابور زاده شد. فقه را در میان سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره شناسی را فراگرفت. برخی نوشته اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فرا گرفته بو.

در حدود سال ۴۴۹ (هجری قمری) تحت حمایت و سرپرستی ابوطاهر، قاضی القضات سمرقند، کتابی درباره معادله های درجه سوم به زبان عربی نوشت تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله و از آن جا که با خواجه نظام الملک طوسی رابطه ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. پس از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال الدین ملک شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان می رود تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را به عهده گیرد. او هجده سال در آن جا مقیم می شود. به مدیریت او زیج ملکشاهی تهیه می شود و در همین سال ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می کند. خیام گاه شمار جلالی و یا تقویم جلالی را تدوین کرد که به نام جلال الدین ملک شاه شهره است، اما پس از مرگ ملک شاه این گاه شماری کاربستی نیافت. در این دوران خیام به عنوان اختربین در دربار خدمت می کرد هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت. در همین سال ها (۴۵۶) خیام مهم ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس را می نویسد و در آن خطوط موازی و نظریه نسبت ها را شرح می دهد. همچنین گفته می شود که خیام هنگامی که سلطان سنجر، پسر ملک شاه در کودکی به آبله گرفتار بوده وی را درمان نموده است پس از درگذشت ملک شاه و کشته شدن نظام الملک، خیام مورد بی مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد بعد از سال ۴۷۹ خیام اصفهان را به قصد اقامت در مروکه به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالاً رساله های میزان الحکم و قسطاس المستقیم را در آن جا نوشت. رساله مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) نیز احتمالاً در همین سال ها نوشته شده است غلامحسین مراقبی گفته است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر برنگزید

مرگ خیام را میان سال های ۵۱۷–۵۲۰ هجری قمری می دانند که در نیشابور اتفاق افتاد. گروهی از تذکره نویسان نیز وفات او را سال ۵۱۶ نوشته اند، اما پس از بررسی های لازم مشخص گردیده که تاریخ وفات وی سال ۵۱۷ هجری قمری بوده است. مقبره وی هم اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع می باشد، قرار گرفته است.

 دستاوردهای خیام

ریاضیات

س. ا. کانسوا گفته: «در تاریخ ریاضی سده های ۱۱ و ۱۲ [میلادی]، و شاید هم بتوان گفت در تمام سده های میانه، حکیم عمر خیام متولد نیشابور خراسان نقش عمده ای داشته است

پیش از کشف رساله خیام در جبر، شهرت او در مشرق زمین به واسطه اصلاحات سال و ماه ایرانی و در غرب به واسطه ترجمه رباعیاتش بوده است. اگر چه کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) به صورت منبع دست اول در بین ریاضی دانان اروپایی سده۱۹ میلادی مورد استفاده نبوده است،می توان رد پای خیام را به واسطه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد. قدیمی ترین کتابی که از خیام اسمی به میان آورده و نویسنده آن هم دوره خیام بوده، نظامی عروضی مؤلف چهار مقاله است؛ ولی او خیام را در ردیف منجمین ذکر می کند و اسمی از رباعیات او نمی آورد با این وجود جورج سارتن با نام بردن از خیام به عنوان یکی از بزرگ ترین ریاضی دانان قرون وسطی چنین می نویسد:

خیام اول کسی است که به تحقیق منظم علمی در معادلات درجات اول و دوم و سوم پرداخته، و طبقه بندی تحسین آوری از این معادلات آورده است، و در حل تمام صور معادلات درجه سوم منظماً تحقیق کرده، و به حل (در اغلب موارد ناقص) هندسی آن ها توفیق یافته، و رساله وی در علم جبر، که مشتمل بر این تحقیقات است، معرف یک فکر منظم علمی است؛ و این رساله یکی از برجسته ترین آثار قرون وسطائی و احتمالاً برجسته ترین آن ها در این علم است.

— غلامحسین مصاحب، ۱۳۵

او نخستین کسی بود که نشان داد معادله درجه سوم ممکن است دارای بیش از یک جواب باشد و یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. «آنچه که در هر حالت مفروض اتفاق می افتد بستگی به این دارد که آن مقاطع مخروطی که وی از آن ها استفاده می کند در هیچ نقطه یکدیگر را قطع نکنند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را قطع کنند.». گفته: خیام «نخستین کسی بود که گفت معادله درجه سوم را نمی توان عموماً با تبدیل به معادله های درجه دوم حل کرد، اما می توان با بکار بردن مقاطع مخروطی به حل آن دست یافت.» همچنین گفته: «در مورد جبر، کار خیام در ابداع نظریه هندسی معادلات درجه سوم موفق ترین کاری است که دانشمندی مسلمان انجام داده است»

یکی دیگر از آثار ریاضی خیام رسالة فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس است. او در این کتاب اصول موضوعه هندسه اقلیدسی اصل موضوعه پنجم اقلیدس را درباره قضیه خطوط متوازی که شالوده هندسه اقلیدسی است، مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد. به نظر می رسد که تنها نسخه کامل باقی مانده از این کتاب در کتابخانه لایدن در هلند قرار دارد. «در نیمه اول سده هیجدهم میلادی، ساکری اساس نظریه خود را درباره خطوط موازی بر مطالعه همان چهارضلعی دوقائمه متساوی الساقین که خیام فرض کرده بود قرار می دهد و کوشش می کند که فرض های حاده و منفرجه بودن دو زاویه دیگر را رد کند»

درکتاب دیگری از خیام که اهمیت ویژه ای در تاریخ ریاضیات دارد رساله مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) هرچند خود این رساله هرگز پیدا نشد اما خیام خود به این کتاب اشاره کرده است و ادعا می کند قواعدی برای بسط دوجمله ایکشف کرده و اثبات ادعایش به روش جبری در این کتاب است. بنابرین از دیگر دست آوردهای وی موفقیت در تعیین ضرایب بسط دو جمله ای (بینوم نیوتن) است که البته تا سده قبل نامکشوف مانده بود و به احترام سبقت وی بر اسحاق نیوتن در این زمینه در بسیاری از کتب دانشگاهی و مرجع این دو جمله ای ها «دو جمله ای خیام-نیوتن» نامیده می شوند. نوشتن این ضرایب به صورت منظم مثلث خیام-پاسکال را شکل می دهد که بیانگر رابطه ای بین این ضرایب است.

به هر حال قواعد این بسط تا توسط طوسی (که بیشترین تأثیر را از خیام گرفته) در کتاب «جوامع الحساب» آورده شده است. روش خیام در به دست آوردن ضرایب منجر به نام گذاری مثلث حسابی این ضرایب به نام مثلث خیام شد، انگلیسی زبان ها آن را به نام مثلث پاسکال می شناسند که البته خدشه ای بر پیشگامی خیام در کشف روشی جبری برای این ضرایب نیست

ستاره شناسی

یکی از برجسته ترین کارهای خیام را می توان اصلاح گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام الملک، که در دوره سلطنت ملک شاه سلجوقی (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) بود، دانست. وی بدین منظور مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه نمود. اصلاح در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام شد.

خیام در مقام ریاضی دان و ستاره شناس تحقیقات و تالیفات مهمی دارد. از جمله آن ها رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله است که در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می کند. او معادلات درجه دوم را از روش های هندسی اصول اقلیدس حل می کند و سپس نشان می دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل هستند. برگن معتقد است که «هر کس که ترجمه انگلیسی [جبر خیام] به توسط کثیررا بخواند استدلالات خیام را بس روشن خواهد یافت و، نیز، از نکات متعدد جالب توجهی در تاریخ انواع مختلف معادلات مطلع خواهد شد مسلم است که خیام در رساله هایش از وجود جواب های منفی و موهومی در معادلات آگاهی نداشته است و جواب صفر را نیز در نظر نمی گرفته است.

موسیقی

خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسأله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده بالارونده، و یک چهارم پرده را شرح می دهد.

ادبیات

نوشتار اصلی: رباعیات خیام

خیام زندگی اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی که معاصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی خبر بودند. معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده اند. صادق هدایت در این باره می گوید.

گویا ترانه های خیام در زمان حیاتش به واسطه تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیه جنگ ها و کتب اشخاص باذوق بطور قلم انداز چند رباعی از او ضبط شده، و پس از مرگش منتشر گردیده است.

قدیمی ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده است، کتاب خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی است. این کتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیک به ۵۰ سال پس از مرگ خیام نوشته شده است. کتاب دیگر مرصادالعباد نجم الدین رازی است. این کتاب حدود ۱۰۰ سال پس از مرگ خیام در ۶۲۰ هجری قمری تصنیف شده است نجم الدین صوفی متعصبی بوده که از نیش و کنایه به خیام به خاطر افکار کفرآمیزش دریغ نکرده است. کتاب های قدیمی (پیش از سده نهم) که اشعار خیام در آن ها آمده است و مورد استفاده مصححان قرار گرفته اند علاوه بر مرصادالعباد از قرار زیرند تاریخ جهانگشا (۶۵۸ ق)، تاریخ گزیده حمدالله مستوفی (۷۳۰ ق)، نزهة المجالس (۷۳۱ ق)، مونس الاحرار (۷۴۱ ق). جنگی از منشآت و اشعار که سعید نفیسی در کتابخانه مجلس شورای ملی جنگ یافت و در سال ۷۵۰ هجری قمری کتابت شده است و همچنین مجموعه ای تذکره مانند که قاسم غنی در کتابخانه شورای ملی یافت که مشتمل بر منتخب های اشعار سی شاعر است و پنج رباعی از خیام در میان آن ها وجود دارد دارد

با کنار گذاشتن رباعیات تکراری، ۵۷ رباعی به دست می آید.این ۵۷ رباعی که تقریباً صحت انتساب آن ها به خیام مسلم است کلیدی برای تصحیح و شناختن سره از ناسره به دست مصححان می دهد. با کمک این رباعی ها زبان شاعر و مشرب فلسفی وی تا حد زیادی آشکار می شود. زبان خیام در شعر طبیعی و ساده و از تکلف به دور است و در شعر پیرو کسی نیست. وانگهی؛ هدف خیام از سرودن رباعی شاعری به معنی متعارف نبوده است بلکه به واسطه داشتن ذوق شاعری نکته بینی های فلسفی خود را در قالب شعر بیان کرده است.